Najwyższe władze wojskowe w latach 1936-1939

Siły zbrojne zostały zrównane w ważności z dwuizbowym parlamentem, rządem, sądownictwem oraz instytucjami kontroli – podlegając tylko Prezydentowi RP. Ignacy Mościcki otrzymał, zgodnie z wolą marsz. Józefa Piłsudskiego, szerokie kompetencje, ponosząc odpowiedzialność za swoje decyzje jedynie „przed Bogiem i historią”. Najwyższą decydentem wojskowym w czasie pokoju miał być generalny inspektor sił zbrojnych, powoływany i odwoływany podobnie jak Naczelny Wódz na czas wojny wyłącznie przez prezydenta. Prezydent RP wydał 9 maja 1936 roku dekret regulujący kwestie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi i pokojowej organizacji najwyższych władz wojskowych, sprawowane przez generalnego inspektora sił zbrojnych i ministra spraw wojskowych. Prezydent uzyskał prawo wydawania dekretów i zarządzeń z kontrasygnatą ministra spraw wojskowych w kwestiach sposobu odbywania służby wojskowej, praw i obowiązków żołnierzy, decydowania o awansach i obsadzie najważniejszych stanowisk, nadawania orderów i odznaczeń oraz ustalania przepisów dyscyplinarnych.
Oficjalnie najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych w czasie pokoju pozostawał Prezydent RP za pośrednictwem Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (GISZ) oraz szefa Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWojsk). Ten pierwszy – (Drugi) Marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz – nie był odpowiedzialny przed parlamentem i rządem, podlegając bezpośrednio prezydentowi RP. Podobnie było z Sekretariatem Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (SeKOR) i szefem MSWojsk, gen. dyw. Tadeuszem Kasprzyckim i Wojskiem Polskim (WP). Inicjatywa w zakresie przygotowań wojennych stała się domeną SeKOR. Nowy szef SG WP, gen. bryg. Wacław Stachiewicz, zaplanował dla SeKOR funkcję, jaką posiadał francuski Sekretariat Generalny Obrony Państwa. Działaniami SeKOR kierował zastępca szefa Sztabu Głównego gen. bryg. Tadeusz Malinowski.
Następcom Komendanta i marszałka Polski Józefa Piłsudskiego nie udało się ukończyć modernizacji armii w latach 1936-1939, tak aby stała się przynajmniej równorzędnym przeciwnikiem dla niemieckiego Heer czy sowieckiej Robocze-Kriestianskoj Krasnoj Armii (RKKA). Mimo zaniepokojenia remilitaryzacją Niemiec i zajęciem Nadrenii, rządzących Polską zajmowały w 1936 r. „ważniejsze” sprawy niż rozdysponowanie pożyczki Rambouillet w wysokości 2,6 mld franków, udzielonej we wrześniu 1936 r. Polsce przez Francję. Kluczową sprawą stała się rozgrywka o schedę po marsz. Piłsudskim. Najpierw prezydent RP Ignacy Mościcki z „Zamkiem” sprzymierzony z marsz. Rydzem-Śmigłym minimalizowali przez kilka miesięcy wpływy polityczne Walerego Sławka oraz związanych z nim pułkowników. Ostatecznie pozbyli się głównego konkurenta do fotela prezydenckiego. Następnie marsz. Rydz-Śmigły usiłował jak marsz. Piłsudski uczynić z Mościckiego swą marionetkę. Ów okazał się zręczniejszym przeciwnikiem, który powściągnął przywódcze ambicje Rydza, choć dzieląc się z nim władzą. Kolejny rok (1937) działań podjazdowych w kręgu sanacji, przeminął na pacyfikowaniu wielomilionowych strajków chłopskich oraz aktywacji własnego ruchu społecznego czyli Obozu Zjednoczenia Narodowego. Dopiero z początkiem 1938 r. – marsz. Rydz-Śmigły, prez. Mościcki, minister spraw wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki i minister spraw zagranicznych Józef Beck – zaczęli orientować się, że Europie grozi wojna i zapewnić wsparcie dyplomatyczne RP i należy dozbroić WP, a w szczególności siły powietrzne i pancerne. Ministerstwo Spraw Wojskowych utworzyło cztery komisje w celu zamówienia sprzętu oraz uzbrojenia od francuskich producentów. Po roku powstały raporty, z których wynikało, że francuski przemysł zbrojeniowy koncentruje się realizacji rodzimych kontraktów. Ponadto MSWojsk, ani SeKOR nie potrafiły określić i uzgodnić priorytetów zakupowych dla WP.
Kierownictwo sił zbrojnych posiadało dwutorową strukturę dyspozycyjności: pokojową i wojenną. Tymczasem kompetencje Ministra Spraw Wojskowych gen. Tadeusza Kasprzyckiego kłóciły się z zadaniami głównego „następcy Komendanta” – marsz. Śmigłego-Rydza, który stał na czele GISZ w celu „sprawowania dowództwa nad siłami zbrojnymi w czasie pokoju”. Uprawnienia Generalnego Inspektora były ogromne, co czyniło go faktycznym zastępcą prezydenta RP. Marszałek Rydz-Śmigły inicjował, a także kierował przygotowaniem Polski i jej sił zbrojnych do wojny w sferze wojskowej, politycznej, ekonomicznej i społecznej (w tym propagandowej). A w efekcie kolejnych decyzji Rydz-Śmigły stał się w 1939 r. Naczelnym Wodzem i WP podlegało mu podczas wojny.

GISZ
Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych posiadał skomplikowaną i rozbudowaną sktrukturę. Organem wykonawczym GISZ było jedenastu inspektorów armii (dowódcy wojennych Wielkich Związków), czterej generałowie do prac i biuro inspekcji. Głównemu Inspektorowi podlegał niedoceniany Sztab Główny WP (SG WP). W strukturze GISZ-u znajdowały się też Komitet do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu, Wyższa Szkoła Wojenna, oficerowie do zleceń GISZ, Wojskowe Biuro Historyczne i Biuro Kapituły Orderu Virtuti Militari. Kolumnę Samochodową GISZ tworzyło kilkadziesiąt pojazdów osobowych i sztabowych. Józef Piłsudski pozostawił w spuściźnie pod sobie źródła potencjalnych konfliktów w ramach struktury dowódczej. GISZ z SG WP i SeKOR, a wszystkie konkurowały z MSWoj.

SG WP
Nowym generalnym inspektorem sił zbrojnych został gen. dyw. Edward Rydz-Śmigły, który przywrócił uprawnienia Sztabu Głównego WP w zakresie organizacyjno-mobilizacyjnym sił zbrojnych. Wprawdzie Dekret Prezydenta RP z 9 maja 1936 roku określał SG WP jedynie jako organ pracy głównego inspektora sił zbrojnych i pozbawiony wpływu na dowodzenie i kierowanie siłami zbrojnymi. W praktyce SG WP zyskał o wiele większe znaczenie niż posiadał za życia marsz. Piłsudskiego.
W drugiej połowie lat trzydziestych SG WP realizował prace związane z przygotowaniem i realizacją planu rozbudowy sił zbrojnych. Wówczas sztabowcy na powrót zajęli się kwestiami organizacyjno-mobilizacyjnymi WP pod kierunkiem gen. bryg. Wacława Stachiewicza. Głównym wysiłkiem SG WP było przygotowanie państwa do półrocznej obrony przed jednym z agresorów, co ostatecznie okazało się niemożliwe. Nowe struktury organizacyjne Sztabu Głównego WP ukształtowały się w 1935 roku:
• Kierownictwo – szef sztabu (od 7 czerwca 1935 roku gen. bryg. Wacław Stachiewicz), zastępca szefa sztabu (od 1936 r. gen. Tadeusz Malinowski), Kancelaria Przyboczna;
• Oddział I (szef płk dypl. Józef Wiatr) z wydziałami: organizacyjnym, mobilizacyjnym i materiałowym;
• Oddział II (szef płk dypl. Tadeusz Pełczyński) z wydziałami: organizacyjnym i wywiadowczym (wywiad i kontrwywiad) oraz wydziałem komisarza w Wolnym Mieście Gdańsku i biurem szyfrów;
• Oddział III (szef płk dypl. Józef Jaklicz) z ekipami „Wschód” i „Zachód” oraz referatami Administracyjnym, Studiów, Robót i Szefostwa Fortyfikacji;
• Oddział IV (szef ppłk dypl. Jan Hyc) z pozostałymi referatami ekipy „Wschód” oraz referatami kwatermistrzowskim i mobilizacyjnym.
W sierpniu 1939 roku w strukturę Sztabu Głównego obok kierownictwa i czterech oddziałów włączono:
• Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej;
• Inspektorat Saperów;
• Samodzielny Referat Personalny;
• Szefostwo Komunikacji Wojskowych;
• Sztab Lotniczy
• i Wojskowy Instytut Geograficzny.
Sztab Główny miał niewielki stan etatowy, zatrudniając 212 oficerów. W Oddziale I służyło 34 oficerów, zaś w najliczniejszym Oddział II pracowało 80 oficerów, nie licząc bez ekspozytur terenowych, wchodzących do stanu Oddziału II. Planujący użycie sił zbrojnych Oddział III było 19 oficerów, a kwatermistrzowskim Oddziale IV tylko 17 oficerów. W pozostałych komórkach SG WP stany etatowe przedstawiały się następująco: SeKOR – 9 oficerów, Szefostwo Komunikacji Wojskowej – 17 oficerów, Inspektorat Saperów – 11 oficerów, Sztab Lotniczy – 9 oficerów, a Szefostwo Łączności – 3 oficerów (co pokazuje, że nie w WP nikt nie rozumiał znaczenia łączności).

Naczelne Dowództwo
W wyniku mobilizacyjnego rozwinięcia GISZ i Sztabu Głównego WP został utworzony w dniach 1-3 września 1939 r. Sztab Naczelnego Wodza. Początkowo Kwatera Główna Naczelnego Wodza (KG NW) znajdowała się w wybudowanym w 1939 r. czteropiętrowym kompleksie przy ul. ul. Rakowieckiej 6 (obecnie 4a). Naczelny Wódz dowodził rozwiniętymi w polu armiami za pomocą swego sztabu i dowódców broni. Podlegał mu również szef MSWojsk, gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki, który dowodził jednostkami mobilizowanymi i zapasowymi. Po zaangażowaniu w czasie wojny odwodu głównego, planowano rozwinięciu punkt dowodzenia NW w Belsku Dużym k. Grójca.
Organizacja Kwatery Głównej Naczelnego Wodza przedstawiała się następująco:
• Naczelny Wódz i Generalny Inspektor Sił Zbrojnych
• Adiutantura
• Dowódcy broni i delegaci przy Naczelnym Wodzu
• Sztab Naczelnego Wodza
• Urząd Głównego Komisarza Cywilnego
• Szefostwo Komunikacji Naczelnego Wodza
• Pododdziały obsługi i ochrony
Marszałek Rydz-Śmigły dowodził Armiami w polu w oparciu o SG WP, dowódców broni i Armii. Naczelnemu Wodzowi podlegał szef MSWojsk, gen. dyw. Kasprzycki. Jednak jego rola na obszarze krajowym ograniczała się do sprawowania kontroli nad jednostkami mobilizowanymi i zapasowymi na zapleczu frontu –z chwilą ogłoszenia mobilizacji powszechnej formalnie został dowódcą obszaru tyłowego.
Organizacją prac Kwatery Głównej (KG) NW kierował Naczelny Wódz czyli Generalny Inspektor, marsz. Edward Rydz-Śmigły. Bezpośrednim biurem NW była adiutantura kierowana przez płk dypl. Tadeusza Münnicha. SG WP został przekształcony w Sztab Naczelnego Wodza (SNW) z kompetencjami zbliżonymi do pojęć i zakresu improwizowanej sztuki sztabowej z lat 1919-1921. Realia Blitzkriegu ograniczyły znacznie praktyczne działania sztabowe gen. Stachiewicza, które ponadto dezaktualizowały rachityczne urządzenia juzowe i łącznicy oraz gońcy. Niedoceniany pion łączności, który faktycznie rozłożył dowództwo WP na łopatki, był ograniczony do kompanii łączności KG NW zmobilizowanej przez Centrum Wyszkolenia Łączności w Zegrzu oraz 1. batalionu telegraficznego. Ich uzupełnieniem były pluton radiowy oraz Poczta Polowa Nr 41.
Ponadto w Kwaterze Głównej znajdowali się czterej dowódcy broni (lotnictwa i obrony plot., artylerii, broni pancernej i saperów), Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej (SeKOR) z gen. bryg. Tadeuszem Malinowskim, Naczelny Komisarz Cywilny, gen. bryg. Wacław Kostek-Biernacki, Szefostwo Komunikacji NW, delegaci katolicki i pozostałych wyznań przy NW oraz sztabowe pododdziały obsługi i ochrony w ramach Batalionu Sztabowego.
Większość oddziałów mobilizował ze swych szeregów 30. pułk strzelców kaniowskich, który przekazywał sztabowi 201. i 202. kompanie asystencyjne, zaś rembertowski III. batalion strzelców kierował do ochrony sztabu 201. i 202. plutony karabinów maszynowych, a dwa kolejne plutony 203 i 204 przekazywał warszawski 21. pułk piechoty. Ponadto 1. dywizjon żandarmerii i Policja Państwowa wystawiały Oddział Ochronny Kwatery Głównej Naczelnego Wodza (2 plutony żandarmerii: 102. i 103. plutony piesze żandarmerii i pluton Policji). W strukturach KG NW znalazł się Sąd Polowy Nr 76 zmobilizowany przez Powiatową Komendę Uzupełnień Warszawa Miasto I. Dawna Kolumna Samochodowa GISZ stawała się Kolumną Samochodów Osobowych KG NW po mobilizacji. Według etatów KG NW liczyła (bez oddziałów osłony kwatery głównej i podwładnych Naczelnego Komisarza Cywilnego): 232 oficerów broni, 50 oficerów służb, , 188 podoficerów, 351 szeregowców i 45 pracowników cywilnych.

SeKOR
Na mocy dekretu Prezydenta RP został rozwiązany Komitet Obrony Państwa, w jego miejsce powołano Komitet Obrony Rzeczypospolitej, pod przewodnictwem prezydenta i z generalnym inspektorem sił zbrojnych jako zastępcą. W skład komitetu weszli ministrowie: spraw wojskowych, wewnętrznych, zagranicznych, skarbu, przemysłu i handlu oraz (bez prawa głosu): szef Sztabu Głównego i jego zastępca oraz szef Administracji Armii82. Zadaniem komitetu miała być analiza i koordynacja spraw związanych z obronnością państwa i przygotowywanie na tej podstawie wytycz- nych dla rządu. Jako organ pomocniczy utworzono Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej. Na jego czele stanął zastępca szefa Sztabu Głównego.
Sekretariat Komitetu Obrony Rzeczypospolitej został przekształcony w ośrodek planistyczny w kwestiach ekonomicznych RP, koncentrując uwagę na rozbudowie i rozmieszczaniu przemysłu (ze szczególnym naciskiem na budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego), wykorzystaniu surowców oraz przygotowaniach do przygotowania resortów cywilnych do działań w czasie wojny. Rola SeKOR sprowadzała się do bycia sztabem dla ministerstw cywilnych. Rola Sekretariatu Komitetu Obrony Rzeczypospolitej znacząco wzrosła w marcu 1939 roku. Wówczas SeKOR kierowany przez gen. Malinowskiego miał zajmować się zagadnieniami mobilizacyjnymi w odniesieniu do ministerstw cywilnych w ramach podziału zadań w SG WP.

Dr Huber Kuberski