Wszyscy chcieli do Andersa. Armia Polska w ZSRR była ich szansą na przeżycie

Już wiosną 1940 r. NKWD wykonując wytyczne zawarte w  tajnej uchwale Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku (tzw. „decyzja katyńska”) dokonało egzekucji na co najmniej 21 768 obywatelach Polski w tym ponad 10 tysięcy oficerów i żołnierzy uznanych za „wrogów władzy sowieckiej”. Gdyby nie atak III Rzeszy na ZSRR w ramach operacji „Barbarossa”, polskich ofiar mogło być znacznie więcej. W myśl zasady, mówiącej o tym, że „wróg mojego wroga, jest moim przyjacielem” oraz pod naciskiem Anglików doszło do podjęcia rozmów ze Stalinem. Pierwsza bezpośrednia rozmowa Sikorski – Majski, z udziałem polskiego ministra spraw zagranicznych, Augusta Zaleskiego, w obecności stałego sekretarza stanu w Foreign Office, Aleksandra Cadogana odbyła się 5 lipca 1941 roku. Rokowania prowadzone za pośrednictwem Brytyjczyków zakończyły się podpisaniem międzypaństwowego porozumienia pomiędzy Polską a ZSRR w dniu 30 lipca 1941 r. Układ przewidywał przywrócenie stosunków dyplomatycznych między obydwoma krajami oraz budowę armii polskiej w Związku Radzieckim pod dowództwem polskim. Układ podpisany został przez premiera rządu RP na uchodźstwie gen. Władysława Sikorskiego i ambasadora ZSRR w Londynie Iwana Majskiego – stąd jego kolokwialna nazwa. W artykule 1 układu Rząd ZSRR uznał, że traktaty radziecko-niemieckie z 1939 roku tracą moc, zaś Rząd RP stwierdzał, że nie jest związany żadnym układem skierowanym przeciw ZSRR. W protokole dodatkowym rząd ZSRR zagwarantował „amnestię” dla obywateli polskich: więźniów politycznych i zesłańców pozbawionych wolności na terenie ZSRR w więzieniach i obozach Gułagu, a także jeńców. Nie wszyscy jednak byli w stanie zaakceptować „sojusz z Diabłem”. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Raczkiewicz odmówił podpisania porozumienia Sikorski-Majski, które pozostało tym samym zwykłym protokołem, a tym samym nie zostało ogłoszone w Dzienniku Ustaw, ani nie było zarejestrowane w Sekretariacie Ligi Narodów.

W wyniku amnestii zostało uwolnionych z różnych miejsc odosobnienia wielu Polaków. Według danych NKWD przekazanych Stalinowi przez Berię 1 sierpnia 1941 dekret miał dotyczyć 381 220 osób, określanych jako byli obywatele polscy, w tym 26 160 jeńców, również określanych jako byli polscy obywatele. 2 sierpnia do Moskwy przybyła polska delegacja wojskowa mająca wszelkie prerogatywy do rozmów na temat powołania Armii Polskiej w ZSRR. Na czele delegacji stanął gen. Zygmunt Bohusz-Szyszko. Towarzyszyli mu Leon Bortnowski oraz Władysław Arlet, a także mający pełnić rolę attache wojskowego gen. bryg. Romuald Wolikowski. Rozmowy zakończono 14 sierpnia podpisaniem stosownej umowy, w której art. 2 stanowił:

2. Armia Polska będzie zorganizowana w możliwie najkrótszym czasie na terytorium ZSRR, przy czym:

a) będzie stanowić część sił zbrojnych suwerennej Rzeczypospolitej;

b) żołnierze tej armii będą składać przysięgę wierności Reczypospolitej Polskiej;

c) będzie przeznaczona do wspólnej walki z wojskami ZSRR oraz innych państw sojuszniczych przeciw Niemcom;

d) po zakończeniu wojny powróci ona do Polski;

e) w ciągu całego czasu wspólnych działań będzie ona podporządkowana pod względem operacyjnym Naczelnemu Dowództwu ZSRR. W sprawach organizacyjnych i personalnych będzie podlegać naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych (…).

Dodatkowo w art. 7 zaznaczono, że polskie jednostki zostaną przesunięte na front dopiero po osiągnięciu zdolności bojowej.

Ta sytuacja doprowadziła do tego, że grupy uwalnianych Polaków, nie rzadko całych rodzin łączyło się ze sobą tworząc duże ośrodki polskości. Specjalnie dla nich, a dokładnie dla młodocianych rozpoczęto tworzenia szkół, w których mogli pobierać nauki. Bardzo dużą grupę stanowili również żołnierze i oficerowie, co dało możliwość zorganizowania polskiego wojska. 11 sierpnia 1941 r. gen. Sikorski powierzył dowodzenie tworzącej się armii, uwolnionemu z osławionego więzienia na Łubiance gen. dyw. Władysławowi Andersowi, który 22 sierpnia 1941 wydał swój pierwszy rozkaz nawołujący Polaków do wstępowania do tworzącej się armii. Pięć dni później ustalono pierwszy podział organizacyjny. Szefem sztabu został mianowany płk dypl. Leopold Okulicki, dowódcą 5 Dywizji Piechoty – gen. Mieczysław Boruta-Spiechowicz, 6 DP – gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, Ośrodka Zapasowego Armii – gen. bryg. Wacław Przeździecki (od 28 sierpnia był nim płk dypl. Jan Gaładyk).

25 września 1941 r. Naczelny Wódz, generał dywizji Władysław Sikorski mianował dowódcą Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie generała brygady Józefa Zająca. Grupowała ona oddziały Wojska Polskiego stacjonujące na terenie Bliskiego Wschodu. Do czasu powołania jednolitego dowództwa obowiązki koordynatora działań wojsk w tym rejonie pełnił dowódca Brygady Strzelców Karpackich, generał brygady Stanisław Kopański.

Ośrodek Zapasowy Armii uległ przeobrażeniu w Ośrodek Organizacji Armii, który miał być zalążkiem dla 7 Dywizji Piechoty, dowodzonej przez płk. dypl. Bronisława Rakowskiego. W grudniu podczas wizyty w Moskwie udało się wynegocjować zwiększenie racji żywieniowych z dotychczasowych 44 tysięcy do 96 tysięcy porcji. Jednocześnie z powodu trudności aprowizacyjnych Stalin wyraził zgodę na ewakuację 25 tyś. żołnierzy do Wielkiej Brytanii i na Środkowy Wschód. Reszta wojsk polskich została przesunięta na południe i rozdzielona na 6 Dywizji Piechoty. Tym samym nastąpiła zmiana dowództwa: 7 DP – gen. Bohusz-Szyszko, 8 DP – gen. Bronisław Rakowski, 9 DP –płk dypl. Alfred Schmidt. oraz 10 DP – płk dypl. Marian Bolesławicz. Równocześnie dyslokowano polskie oddziały na terenach Kazachstanu, Uzbekistanu i Kirgizji. Dowództwo i sztab armii przeniesiono do miejscowości Jangi-Jul koło Taszkientu w Uzbekistanie, 5 DP – DŜałał – Abad, 6 DP – Szachrizabad, 7 DP – Kermine, 8 DP – początkowo Pachta – Arał, następnie Czok-Pak, 9 DP- Margełan, 10 DP- Ługowaja, Ośrodek Organizacji Armii – Guzar, Centrum Wyszkolenia Armii – Wrewskaja i inne.

W wyniku kolejnych akcji ewakuacyjnych w okresie od 9 sierpnia do dwudziestego sierpnia 1942 r. z terenu ZSRR ewakuowano 69247 osoby w tym 2430 oficerów i 36700 podoficerów i szeregowców oraz 25501 cywili.