Najnowsza książka prof. dr hab. Andrzeja Chwalby „Polska krwawi, Polska walczy. Jak żyło się pod okupacją 1939-1945” to kolejny popularnonaukowy wolumin, historyka z Zakładu Antropologii Historycznej IH UJ. Autor przygotował przystępną syntezę, opisującą losy Polski pod okupacjami w latach 1939–1945. Co ciekawe obok powszechnie znanych okupacji niemieckiej i sowieckiej, wspomniał jedną mniej znaną, słowacką. Dodatkowo uznał działania litewskie, akceptujące sowiecki prezent w postaci Wileńszczyzny za czwartą okupację, która trwała ledwie 10 miesięcy, a później została ponownie wchłonięta przez Sowietów. Te kompendium wiedzy zostało napisane z myślą o szerokim gronie czytelników zgodnie z wieloletnią praktyką popularyzowania Klio przez prof. Chwalbę.
Książka składa się z siedmiu rozdziałów o różnej objętości. Pierwszy jest poświęcony „Kampanii polskiej”. Osobiście razi mnie to słowo z racji nawiązywania do niemieckiego terminu „Polenfeldzug”, choć jest on coraz częściej stosowany – mimo, że najbardziej neutralny terminem jest wojna niemiecko-polska 1939. Ta część jest podzielona na osiem podrozdziałów odnoszących się do działań wojskowych, sytuacji ludności cywilnej podczas walk, aż po alternatywne rozmyślania „Czy Polska musiała przegrać?” oraz zasygnalizowanie „Podziału zdobyczy”.
Cztery kolejne rozdziały są poświęcone czterem okupantom, przy czym prof. Chwalba definiuje działania litewskie jako formę okupacji ziem województwa wileńskiego otrzymanych na okres dziewięciu miesięcy w prezencie od Sowietów. Najobszerniejsze są części poświęcone okupacji sowieckiej i niemieckiej. Szósty rozdział jest najbardziej rozbudowany. Poza opisem kształtowania się Generalnego Gubernatorstwa, autor skupia swoją uwagę na przedstawicielach czterech narodów, żyjących w przedwojennej RP. W przypadku Niemców uwagę autora zwracają kwestie germanizacyjne, Volksdeutscherów, segregacji rasowej niemieckich Übermenschen oraz ich życia codziennego w wydzielonych dzielnicach o najwyższym standardzie życia. Podrozdział o Ukraińcach został podzielony na części poświęcone ich egzystencji w Krakowie i Lwowie (przy czym zabrakło informacji o ich życiu w dawnych wschodnich województwach RP, włączonych do Reichskommissariat Ukraine czyli Podolu i Wołyniowi, gdzie znajdowała się niemiecka stolica tego terytorium okupowanego i rządzonego przez Ericha Kocha) oraz ludobójstwie przeprowadzonym na terenie Wołynia, Podola oraz Małopolski (Galicji) Wschodniej. W przypadku części poświęconej Żydom jego treść zdominowana przez kwestię Szoa – począwszy od ich wykluczenia i stygmatyzacji, poprzez odseparowanie przez Niemców w gettach, działania eksterminacyjne w ramach Aktion Reinhard i ludobójstwo w obozach zagłady. Osobne miejsce zostało zarezerwowane na kwestie oporu stawiane przez Żydów oraz relacjom polsko-żydowskim. Rodakom zostało poświęcone najwięcej miejsca w książce, która opisuje założenia polityki okupacyjnej, kwestii poziomu życia Polaków (pracy, warunkom egzystencji, czarnemu rynkowi, dniom i nocom, porom roku, a nawet „dźwięki ulicy”), Polskiemu Państwu Podziemnemu określonemu jako „Rzeczpospolita podziemna”, gdzie zostały zaakcentowane kwestie polityków i polityki, administracji cywilnej, wojska konspiracyjnego oraz jego walce. Ten rozdział kończy się rozważaniami dotyczącymi Powstania Warszawskiego oraz działaniom między październikiem 1944 r., a styczniem 1945 r., gdy AK została rozwiązana. Wolumin kończą rozważania zatytułowane „Druga okupacja sowiecka czy wyzwolenie?”.
Przy opisie poszczególnych narodów zamieszkujących okupowane terytorium RP zabrakło podrozdziałów poświęconych Białorusinom i Litwinom, którzy zaznaczyli swą obecność podczas okupacji, w przeciwieństwie do Czechów na Wołyniu oraz Słowaków na Orawie i Spiszu. To jednak jest ledwie zauważalnym niedociągnięciem, wynikającym z zastosowanej konstrukcji pracy.
Szeroka rozpiętość problematyki okupacyjnej spowodowała, że niektóre kwestie są ledwie zasygnalizowane. Jednak zadaniem książki jest zainteresowanie czytelnika dalszymi poszukiwaniami – w innym wypadku publikacja musiałaby mieć z tysiąc stron. Bibliografia selektywna woluminu wskazuje na zdominowanie przez polską literaturę naukową. Skupmy uwagę na kilku wykorzystanych opracowaniach. Autor oparł się na coraz bardziej nieaktualnym opracowaniu Icchaka Arada „Belzec, Sobibor, Treblinka. The Operation Reinhard Death Camps”, które choć zostało przetłumaczone na język polski i opublikowane przez Instytut Pileckiego, to autor wykorzystał pierwsze wydane z 1999 r. w Bloomington (tu chciałoby się wspomnieć o monografiach Marka Bema o KZ Sobibor, Roberta Kuwałka dot. KZ Belzec). Podczas gdy cytowana przez prof. Chwalbę praca Christana Ingrao „Obietnica Wschodu” została wykorzystana w edycji polskiej tego samego wydawcy, opublikowana tego samego roku, co książka Arada. W przypadku opisanego kontrowersyjnego Institut für Deutsche Ostarbeit autor nie zdecydował się skonfrontować książki Teresy Bałuk-Ulewiczowej, „Wyzwolić się z błędnego koła, Institut für Deutsche Ostarbeit w świetle dokumentów Armii Krajowej i materiałów zachowanych w Polsce” (Kraków 2004) z monografią Anetty Rybickiej - bazującą na doktoracie – „Instytut Niemieckiej Pracy Wschodniej. Institut für Deutsche Ostarbeit. Kraków 1940–1945, (Warszawa 2002), która została potępiona w Krakowie. Zaskakuje też wykorzystanie książki tendencyjnego ukraińskiego historyka Andrija Bolyanows’kiego „Dywizija „Hałyczyna”. Istorija” mogła zostać zastąpione przez późniejsze i lepsze opracowania Logusza, Melnyka i Ponomarienki. Oparcie się popularnonaukowej edycji Włodzimierza Borodzieja „The Warsaw Uprising” (Madison 2006) przy braku wykorzystania starej lub nowej edycji monografii Adama Borkiewicza, rekompensuje sięgnięcie do woluminu kolegi autora z IH UJ, prof. Andrzeja Leona Sowy „Kto wydał wyrok na miasto”. Dziwi wykorzystanie popularnonaukowych edycji w rodzaju autorów bestsellerów jak Sławomir Koper czy Dariusz Kaliński, nie wnoszących nic nowego do nauki, a przepisywanych ze starszych opracowań oraz źródeł drukowanych. Podobnie jest z nie poprawioną przez 15 lat od ich wydania książką prof. Nikołaja Iwanowa „Powstanie warszawskie widziane z Moskwy” (Kraków 2010) opierającą się na emocjach oraz resentymentach, a nie dokumentach sowieckich, (które w odniesieniu do działań operacyjnych oddziałów i jednostek 1. Frontu Białoruskiego RKKA na przedpolu Warszawy są dostępne od 2015 roku) i skonfrontowaniu ich z dokumentami niemieckimi IV. Korpusu Pancernego SS oraz 2. i 9. Armii.
Wolumin „Polska krwawi, Polska walczy. Jak żyło się pod okupacją 1939-1945” to pozycja dla osób pragnących poznać skomplikowane losów kraju poddanemu drugowojennej hekatombie. To swoisty wstęp do historii szczęściu tragicznych lat. Przystępnie poprowadzona narracja pozwoli laikom na poznanie wieloaspektowości egzystencji Polaków, usiłujących przetrwać w latach 1939–1945 pod czterema okupacjami. Wykład prof. Chwalby to przykład popularyzacji wiedzy i refleksji nad historią Polski w zgodzie z naczelną zasadą historyczną – sine ira et studio (bez gniewu i uprzedzeń). Jest kolejny etap twórczości tego historyka UJ, realizującego od ponad trzech dekady zadanie uprzystępniania szerokiemu gronu czytelniczemu prac poświęconych historii Polski w XIX i XX wieku.