Utworzenie Królestwa Polskiego w 1815 roku było bezpośrednim skutkiem wielkiej geopolitycznej rekonstrukcji Europy po upadku Napoleona Bonapartego. Dla Polaków oznaczało to kres istnienia Księstwa Warszawskiego – napoleońskiego tworu, który choć krótko istniał, rozbudził nadzieje na odbudowę niepodległej Rzeczypospolitej. W miejsce Księstwa utworzono nowe Królestwo Polskie, popularnie zwane Kongresówką, formalnie niezależne, ale faktycznie podporządkowane Imperium Rosyjskiemu. Czy była to kontynuacja idei niepodległości, czy raczej misternie skonstruowana iluzja?
Polska, po trzecim rozbiorze w 1795 roku, zniknęła z mapy Europy. Próby odzyskania niepodległości wiązały się z nadziejami pokładanymi w Napoleonie Bonapartem. Utworzone przez niego w 1807 roku Księstwo Warszawskie, choć zależne od Francji, przywracało namiastkę państwowości. Miało własny rząd, armię, język urzędowy i konstytucję wzorowaną na rewolucyjnej Francji. Znalazło się pod kontrolą dynastii Wettynów, z Fryderykiem Augustem I jako księciem.
Po klęsce Napoleona w kampanii rosyjskiej 1812 roku los Księstwa był przesądzony. W 1814 roku wkroczyły do niego wojska rosyjskie, a car Aleksander I rozpoczął działania dyplomatyczne mające na celu zachowanie zdobyczy i rozszerzenie wpływów w Europie Środkowej. Podczas kongresu wiedeńskiego (wrzesień 1814 – czerwiec 1815) kwestia polska stała się jednym z najbardziej spornych punktów negocjacji między mocarstwami.
„Sprawa polska” była jednym z głównych problemów na kongresie. Car Aleksander I chciał utworzyć z dawnych ziem Księstwa Warszawskiego niepodległe Królestwo Polskie pod swoim berłem – co oznaczałoby nie tylko prestiżowe zwycięstwo ideowe, ale i faktyczne zwiększenie rosyjskich wpływów w centrum Europy. Prusacy domagali się Wielkopolski, Austriacy – Galicji, a Brytyjczycy i Francuzi starali się zachować równowagę sił.
Ostatecznie zawarto kompromis. Większość ziem Księstwa Warszawskiego przeszła pod kontrolę Rosji jako tzw. Królestwo Polskie (Congress Poland). Wielkopolskę i ziemię chełmińską z Toruniem przyłączono do Prus jako Wielkie Księstwo Poznańskie. Galicja pozostała przy Austrii. Z Krakowa utworzono tzw. Wolne Miasto Kraków – formalnie niezależne, ale pod kuratelą trzech zaborców.
Królestwo Polskie zostało oficjalnie powołane do życia 27 czerwca 1815 roku, na mocy aktu kongresu wiedeńskiego. Zostało ono oddane pod władzę dynastii Romanowów, a konkretnie cara Aleksandra I, który przyjął tytuł „króla Polski”. Formalnie Królestwo pozostawało w unii personalnej z Rosją, ale posiadało własny ustrój.
27 listopada 1815 roku Aleksander I nadał konstytucję – była ona stosunkowo liberalna jak na ówczesne standardy europejskie. Zawierała m.in.:
- wolność osobistą obywateli,
- nienaruszalność własności prywatnej,
- język polski jako urzędowy,
- trójpodział władzy – z królem jako głową państwa, parlamentem (Sejm) i Radą Stanu,
- własne wojsko (ok. 30 tys. żołnierzy),
- system edukacyjny z uczelniami wyższymi (Uniwersytet Warszawski powstał w 1816 r. z inicjatywy ministra Stanisława Kostki Potockiego),
- sądy i administrację odrębne od rosyjskich struktur.
Wszystko to tworzyło pozory nowoczesnego, konstytucyjnego państwa. Jednak władza cara była dominująca – miał on inicjatywę ustawodawczą, mógł zwoływać i rozwiązywać sejm, zatwierdzał ustawy, mianował urzędników i generałów.
Rządy cara Aleksandra I w Królestwie z początku wydawały się łagodne. Królem był nieobecny monarcha, a codziennymi sprawami państwa kierowali jego przedstawiciele. Namiestnikiem Królestwa został książę Józef Zajączek, były generał napoleoński, którego realna władza była ograniczona przez wszechwładnego wielkiego księcia Konstantego, brata cara, pełniącego funkcję naczelnego wodza.
Konstanty, choć nie miał formalnych kompetencji politycznych, w praktyce decydował o większości spraw. Jego brutalność, porywczość i lekceważenie konstytucji doprowadzały do licznych konfliktów, zwłaszcza z armią i elitami politycznymi. Wojsko polskie było w dużej mierze lojalne wobec idei niepodległościowych, a jednocześnie zrażone do brutalnych metod dowodzenia Konstantego.
Mimo konstytucji, sejm był zwoływany rzadko (zaledwie cztery razy w latach 1815–1830), a jego kompetencje były systematycznie ograniczane. Władza centralna caratu ingerowała w ustawodawstwo, sądownictwo i wolność prasy. Próby krytyki systemu spotykały się z cenzurą, więzieniem lub zsyłkami. W tej atmosferze narastały napięcia i frustracja, zwłaszcza wśród młodzieży i środowisk wojskowych.
Pomimo represyjnych tendencji władzy, w Królestwie Polskim rozwijało się życie kulturalne i naukowe. Warszawa stała się centrum polskości w zaborze rosyjskim. Rozwijały się szkoły średnie i wyższe, działały drukarnie, biblioteki i towarzystwa naukowe. Szczególne znaczenie miało utworzenie Uniwersytetu Warszawskiego oraz działalność Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
W tym okresie rosła rola inteligencji jako warstwy społecznej – obok szlachty i mieszczaństwa – zaangażowanej w budowanie nowoczesnego społeczeństwa. Wzrosło zainteresowanie historią, literaturą narodową i romantyzmem, co znalazło wyraz w twórczości Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i innych. Powstały również tajne stowarzyszenia patriotyczne, jak Związek Wolnych Polaków czy Sprzysiężenie Podchorążych.
Po śmierci Aleksandra I w 1825 roku tron objął jego brat Mikołaj I, zwolennik twardych rządów. Jego podejście do Królestwa było jeszcze bardziej represyjne. Wprowadził cenzurę, wzmożył inwigilację i ograniczył autonomię sejmu. Dodatkowo, coraz powszechniejsze było przekonanie, że konstytucja stała się martwą literą.
Narastające napięcia eksplodowały w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku – rozpoczęło się Powstanie Listopadowe, zainicjowane przez młodych oficerów ze Szkoły Podchorążych w Warszawie. Mimo początkowych sukcesów, powstanie zakończyło się klęską we wrześniu 1831 roku.
Po jego stłumieniu car Mikołaj I zlikwidował większość instytucji autonomicznych Królestwa:
- zniósł konstytucję,
- wprowadził Statut Organiczny (1832), który formalnie wcielał Królestwo do Imperium Rosyjskiego,
- zlikwidował armię polską,
- podporządkował sądownictwo i administrację strukturze rosyjskiej,
- rozpoczął systematyczną rusyfikację szkolnictwa i życia publicznego.
Królestwo Polskie 1815 roku pozostaje w polskiej pamięci historycznej bytem pełnym sprzeczności. Z jednej strony stanowiło próbę odbudowy polskiej państwowości – z konstytucją, parlamentem, administracją i armią. Z drugiej – od początku było tworem kontrolowanym przez zaborcę, narzędziem polityki cara.
Dla wielu pokoleń Polaków Kongresówka była szkołą nowoczesnej administracji i nowoczesnego patriotyzmu. Z jej doświadczeń wyrosło nie tylko Powstanie Listopadowe, ale i silna tradycja legalizmu, organicznej pracy i walki o autonomię w ramach systemu zaborczego. Dziedzictwo Kongresówki wyraźnie widoczne było również w działaniach środowisk pozytywistycznych po 1863 roku.