Arcybiskup Stanisław Gall (1865-1942) – kapłan, żołnierz, polityk [FRAGMENTY]
Poniżej publikujemy fragment książki Krzysztofa Żabierka dotyczącej biskupa polowego Stanisława Galla. Nie jest to pierwsza biografia tego biskupa, lecz z całą pewnością dotychczas najpełniejsza.
Stanisław Gall żył na przełomie XIX i XX w. W czasie swojego 77-letniego życia był świadkiem wielu najważniejszych wydarzeń w historii Polski: rusyfikacji, ataków na Kościół katolicki w Polsce, pierwszej wojny światowej, odrodzenia Polski, wojny polsko-bolszewickiej, zamachu stanu w Polsce i pierwszego etapu drugiej wojny światowej. Głównym celem niniejszej publikaji jest zrekonstruowanie portretu tego wybitnego kapłana i polskiego patrioty. Jego wszechstronne zainteresowania i pełnione obowiązki sprawiły, że materiały o tym człowieku spotkać można w licznych dokumentach zgromadzonych w archiwach państwowych, wojskowych i kościelnych.
Do najważniejszych archiwów kościelnych, które pozwoliły przybliżyć działalność Stanisława Galla należy archiwum parafialne w Szczebrzeszynie, gdzie znajduje się akt urodzenia przyszłego arcybiskupa, Archiwum Diecezjalne we Włocławku, którego zasoby przyczyniły się do ukazania udziału S. Galla w sesjach Episkopatu Polski i Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie, w którym znajduje się korespondencja pomiędzy Prymasem Polski kard. Augustem Hlondem a Stanisławem Gallem. Dzięki możliwości kwerendy w Archiwum Salezjańskim Inspektorii Pilskiej, gdzie znajduje się korespondencja Augusta Hlonda za lata 1926-1948 możliwe było dokonanie uzupełnień w tej tematyce.
Praca biograficzna ujęta w szerokim kontekście dziejowym, pozwala poznać i zrozumieć ducha czasu i uwarunkowania oddziałujące na postawę hierarchy Kościoła katolickiego. Wnikliwa analiza czynności pasterskich abp. Galla wizytacje pasterskie, odezwy i pisma biskupie, konsekracja kościołów, udział w pogrzebach, udział w uroczystościach kościelnych) zbliża prace historyczną z obszarem badań nauk teologicznych (historia Kościoła) podnosząc jej walory jako opracowania interdyscyplinarnego, o szerokim zakresie poznawczym, otwierającym różne perspektywy badawcze. Za te osiągnięcia dr. Krzysztofowi Żabierkowi należy się podziękowanie i uznanie za osiągnięcia badawcze – prof. dr hab. Włodzimierz Osadczy
Druga wojna światowa i związane z tym konfliktem zniszczenie Warszawy, w tym archiwów kościelnych mogących przybliżyć posługę Stanisława Galla w strukturach archidiecezji warszawskiej sprawia, że dokumenty związane z kapłańską posługą sprzed 1918 r. zwracają szczególną uwagę. Przykładem tego jest odnalezienie w bibliotece seminaryjnej we Włocławku listu S. Galla z 1903 r. do ks. Zygmunta Chodyńskiego. W grupie archiwów kościelnych w Polsce, posiadających największy zbiór dokumentów związanych z posługą arcybiskupa S. Galla jest Archiwum Archidiecezjalne Warszawskie. Oprócz bezpośredniego zespołu odnoszącego się do osoby arcybiskupa, kwerenda wśród akt parafialnych pozwoliła przybliżyć korespondencję z okresu okupacji niemieckiej.
Wyróżniającym się archiwum, nie branym dotychczas pod uwagę podczas tworzenia życiorysu arcybiskupa, gdzie kwerenda przyniosła owocne skutki, było Archiwum Uniwersytetu Gregoriańskiego. Przeprowadzenie kwerendy w tym archiwum pozwoliło poprzeć dokumentami obecność S. Galla w Rzymie pod przybranym nazwiskiem. Biorąc pod uwagę wielkie zaangażowanie S. Galla w działalność żeńskich i męskich zakonów, nieodzowne stało się zapoznanie z archiwami tych zgromadzeń. Dzięki życzliwości przedstawicieli tych zgromadzeń, udało się zebrać istotny materiał o Stanisławie Gallu, dotychczas niepublikowany. Do najważniejszych archiwów tej grupy należy Archiwum Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika w Częstochowie, gdzie dzięki zachowanej korespondencji przeora klasztoru Jasnogórskiego i generała zakonu możliwe było przedstawienie związku S. Galla z przedstawicielami zakonu, będącego strażnikiem najważniejszego polskiego maryjnego sanktuarium. Istotnym archiwum zgromadzenia męskiego było archiwum małego Seminarium Duchownego OO. Oblatów w Lubińcu. Kontakty z tym seminarium rozwijały się najbardziej w okresie pełnienia funkcji biskupa polowego, kiedy S. Gall łączył wizytacje w górnośląskich pułkach z częstymi odwiedzinami wspomnianego seminarium. W czasie pracy udało się również przeprowadzić wywiad z Pallotynem o. Tadeuszem Płonką (1916-2018), któremu święceń prezbiteriatu udzielił arcybiskup Stanisław Gall 7 kwietnia 1941 r. w Warszawie.
Do najważniejszych kwerend w archiwach zakonów żeńskich należy bez wątpienia kwerenda w Klasztorze Mniszek Bosych Zakonu NMP z Góry Karmel w Warszawie. Dzięki otrzymanym materiałom związanym z losami klasztoru w czasie niemieckiej okupacji, możliwe było przedstawienie troski, jaką otoczył Karmel arcybiskup warszawski. Uzupełnieniem materiałów z archiwów zgromadzeń żeńskich, ukazujących troskę Stanisława Galla o siostry zakonne były zasoby m.in. archiwum Sióstr Samarytanek w Niegowie, Zgromadzenia Sióstr Jezusa Miłosiernego w Warszawie i Zgromadzenia Sług Jezusa w Warszawie.
Wśród najważniejszych archiwów państwowych, w których znajdują się materiały powiązane ze służbą arcybiskupa Stanisława Galla wymienić należy znajdujące się w Warszawie Archiwum Akt Nowych i Archiwum Państwowe w Warszawie (Zbiór Korotyńskich), gdzie kwerenda pozwoliła przybliżyć kontakty S. Galla z najważniejszymi osobami kształtującymi obraz polskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej (m.in. I.J. Paderewski). Kwerenda w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy pozwoliła na przybliżenie zagadnienia związanego z powstaniem i organizacją Fundacji Lotniczej im. Pierwszego Biskupa Polowego ks. dr. Stanisława Galla. Istotny materiał archiwalny przyniosła również kwerenda w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Ameryce, która pozwoliła przybliżyć wydarzenia wokół obsadzeniem stanowiska biskupa polowego oraz w Instytucie Polskim i Muzeum im. Władysława Sikorskiego w Londynie, ukazująca ostatnie miesiące pasterskiej posługi w strukturach wojska polskiego sprawowanej przez S. Galla.
Wielką rolę w przybliżeniu osoby arcybiskupa warszawskiego odegrały zasoby zgromadzone w licznych muzeach na terenie Polski. Wśród najważniejszych, a jednocześnie słabo jeszcze poznanych i docenionych, należy wymienić Muzeum im. ks. Józefa Jarzębowskiego w Licheniu Starym, gdzie znajduje się m.in. bogata kolekcja prasy polskiej wydawanej w okresie drugiej wojny światowej na Zachodzie (m.in. „Polska Walcząca”, „Dziennik Żołnierza APW”) oraz prywatne Muzeum Tradycji Ruchu Narodowego w Jelczu-Laskowicach. Dzięki zgromadzonym tam materiałom, możliwe było przybliżenie postaci z życia polityczno-społecznego, związanych z tym ruchem, z którymi arcybiskup Stanisław Gall sympatyzował. W czasie pracy nad publikacją przeprowadzone zostały również kwerendy, które niestety nie przynosiły rezultatów. Przykładem jest m.in. Muzeum Zamoyskich w Kozłówce.
Okres posługi S. Galla w duszpasterstwie wojskowym w latach 1919-1933 najlepiej został udokumentowany w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie. Dodatkowo wielkie znaczenie dla powstającej pracy, nie tylko w celu ukazania działalności w Wojsku Polskim, odegrała kwerenda prasowa najważniejszych czasopism ukazujących się w okresie życia S. Galla na terenie Rzeczypospolitej. W tym miejscu warto wymienić, m.in. „Kurjer Warszawski” (1887-1939); „Gość Niedzielny” (1923-1939); „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie” (1905-1939); „Żołnierz Polski” (1919-1939).
Dotychczas nie ukazała się pełna biografia Stanisława Galla naświetlająca jego zaangażowanie na rożnych polach działalności religijnej, politycznej i społecznej. Niniejsza praca jest więc także próbą częściowego uzupełnienia luki w historiografii związanej z życiem tego warszawskiego hierarchy. W 1994 pojawiła się pozycja autorstwa Andrzeja Czesława Żaka pt. Pierwszy biskup polowy Wojska Polskiego Arcybiskup Stanisław Gall 1865-1942. Publikacja ta, wydana w 1994 r., zwróciła szczególną uwagę na działalność w strukturach duszpasterstwa wojskowego. Już w czasie powstawania tej publikacji w 2018 prof. dr hab. Jerzy Prochwicz wydał publikację pt. Arcybiskup Stanisław Gall (1865-1942) Biskup Polowy Wojsk Polskich, stanowiącą biogram pierwszego biskupa polowego a dwa lata później wraz z księdzem prałatem kanonikiem płk. Dr Zbigniewem Kępą publikację pt: Arcybiskup Stanisław Gall pierwszy biskup polowy wojska polskiego.
Tematyka działalności Stanisława Galla w strukturach duszpasterstwa wojskowego wzbudzała zainteresowanie już w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, czego przykładem jest publikacja autorstwa współpracownika biskupa, ks. Tadeusza Jachimowskiego pt. Pierwszy biskup polowy Wojsk Polskich (Warszawa 1937) oraz biogramy ukazujące się w związku z rocznicami święceń kapłańskich lub wydarzeń związanych z posługą S. Galla.
Poza wspomnianymi publikacjami, bezpośrednio osoba Stanisława Galla została opisana w artykule wydanym w 1947 r. w „Wiadomościach Archidiecezji Warszawskiej” autorstwa T. Sitkowskiego, pt. Ś.P. Arcybiskup Stanisław Gall, czy Bolesława Spychały w czasopiśmie „Chrześcijanin w świecie”.
Wzbogacające poniższą pracę okazały się dwie niepublikowane prace magisterskie, jedna autorstwa ks. Mirosława Kreszewskiego pt. Życie i działalność arcybiskupa Stanisława Galla, napisana pod kierunkiem ks. Andrzeja Gałki na Akademii Studium Teologii Katolickiej w 1987, druga praca magisterska autorstwa J.P. Lubańskiego pt. Duszpasterska działalność pierwszego biskupa polowego Stanisława Tomasza Galla, broniona w 1988 na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego (promotor ks. prof. dr hab. Franciszek Stopniak). J.P. Lubański w czasie swojej pracy miał możliwość przeprowadzenia wywiadu z przyjacielem S. Galla hrabią Janem Zamoyskim, co pozwoliło wzbogacić pracę o opinię S. Galla nt. obrony Warszawy w 1939 roku.
Bogata działalność Stanisława Galla na różnych polach aktywności politycznej, wojskowej i społecznej spowodowała, że informacje o jego pracy pojawiają się w literaturze przedmiotu różnych zagadnień. Do najważniejszych publikacji, jakie trzeba wskazać w omówieniu posługi i życia Stanisława Galla należą, jeśli chodzi o działalność w strukturach duchowieństwa m.in. Biskupi ordynariusze Archidiecezji Warszawskiej 1794-2007, oprac. P. Nitecki, publikacja Krzysztofa Krasowskiego pt. Episkopat katolicki w II Rzeczypospolitej, myśl o ustroju państwa czy Historia Kościoła, red. L.J. Rogier, R. Aubert, M.D. Knowles, tomy ukazujące działalność Nuncjatury Apostolskiej w Polsce pod rządami Achillesa Rattiego.
Podobna sytuacja ma miejsce w związku z działalnością w strukturach duszpasterstwa wojskowego.
Wśród najważniejszych archiwów państwowych, w których znajdują się materiały powiązane ze służbą arcybiskupa Stanisława Galla wymienić należy znajdujące się w Warszawie Archiwum Akt Nowych i Archiwum Państwowe w Warszawie (Zbiór Korotyńskich), gdzie kwerenda pozwoliła przybliżyć kontakty S. Galla z najważniejszymi osobami kształtującymi obraz polskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej (m.in. I.J. Paderewski). Kwerenda w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy pozwoliła na przybliżenie zagadnienia związanego z powstaniem i organizacją Fundacji Lotniczej im. Pierwszego Biskupa Polowego ks. dr. Stanisława Galla. Istotny materiał archiwalny przyniosła również kwerenda w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Ameryce, która pozwoliła przybliżyć wydarzenia wokół obsadzeniem stanowiska biskupa polowego oraz w Instytucie Polskim i Muzeum im. Władysława Sikorskiego w Londynie, ukazująca ostatnie miesiące pasterskiej posługi w strukturach wojska polskiego sprawowanej przez S. Galla.
Wielką rolę w przybliżeniu osoby arcybiskupa warszawskiego odegrały zasoby zgromadzone w licznych muzeach na terenie Polski. Wśród najważniejszych, a jednocześnie słabo jeszcze poznanych i docenionych, należy wymienić Muzeum im. ks. Józefa Jarzębowskiego w Licheniu Starym, gdzie znajduje się m.in. bogata kolekcja prasy polskiej wydawanej w okresie drugiej wojny światowej na Zachodzie (m.in. „Polska Walcząca”, „Dziennik Żołnierza APW”) oraz prywatne Muzeum Tradycji Ruchu Narodowego w Jelczu-Laskowicach. Dzięki zgromadzonym tam materiałom, możliwe było przybliżenie postaci z życia polityczno-społecznego, związanych z tym ruchem, z którymi arcybiskup Stanisław Gall sympatyzował. W czasie pracy nad publikacją przeprowadzone zostały również kwerendy, które niestety nie przynosiły rezultatów. Przykładem jest m.in. Muzeum Zamoyskich w Kozłówce.
Okres posługi S. Galla w duszpasterstwie wojskowym w latach 1919-1933 najlepiej został udokumentowany w zasobach Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie. Dodatkowo wielkie znaczenie dla powstającej pracy, nie tylko w celu ukazania działalności w Wojsku Polskim, odegrała kwerenda prasowa najważniejszych czasopism ukazujących się w okresie życia S. Galla na terenie Rzeczypospolitej. W tym miejscu warto wymienić, m.in. „Kurjer Warszawski” (1887-1939); „Gość Niedzielny” (1923-1939); „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie” (1905-1939); „Żołnierz Polski” (1919-1939).
Dotychczas nie ukazała się pełna biografia Stanisława Galla naświetlająca jego zaangażowanie na rożnych polach działalności religijnej, politycznej i społecznej. Niniejsza praca jest więc także próbą częściowego uzupełnienia luki w historiografii związanej z życiem tego warszawskiego hierarchy. W 1994 pojawiła się pozycja autorstwa Andrzeja Czesława Żaka pt. Pierwszy biskup polowy Wojska Polskiego Arcybiskup Stanisław Gall 1865-1942. Publikacja ta, wydana w 1994 r., zwróciła szczególną uwagę na działalność w strukturach duszpasterstwa wojskowego. Już w czasie powstawania tej publikacji w 2018 prof. dr hab. Jerzy Prochwicz wydał publikację pt. Arcybiskup Stanisław Gall (1865-1942) Biskup Polowy Wojsk Polskich, stanowiącą biogram pierwszego biskupa polowego a dwa lata później wraz z księdzem prałatem kanonikiem płk. Dr Zbigniewem Kępą publikację pt: Arcybiskup Stanisław Gall pierwszy biskup polowy wojska polskiego.
Tematyka działalności Stanisława Galla w strukturach duszpasterstwa wojskowego wzbudzała zainteresowanie już w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, czego przykładem jest publikacja autorstwa współpracownika biskupa, ks. Tadeusza Jachimowskiego pt. Pierwszy biskup polowy Wojsk Polskich (Warszawa 1937) oraz biogramy ukazujące się w związku z rocznicami święceń kapłańskich lub wydarzeń związanych z posługą S. Galla.
Poza wspomnianymi publikacjami, bezpośrednio osoba Stanisława Galla została opisana w artykule wydanym w 1947 r. w „Wiadomościach Archidiecezji Warszawskiej” autorstwa T. Sitkowskiego, pt. Ś.P. Arcybiskup Stanisław Gall, czy Bolesława Spychały w czasopiśmie „Chrześcijanin w świecie”.
Wzbogacające poniższą pracę okazały się dwie niepublikowane prace magisterskie, jedna autorstwa ks. Mirosława Kreszewskiego pt. Życie i działalność arcybiskupa Stanisława Galla, napisana pod kierunkiem ks. Andrzeja Gałki na Akademii Studium Teologii Katolickiej w 1987, druga praca magisterska autorstwa J.P. Lubańskiego pt. Duszpasterska działalność pierwszego biskupa polowego Stanisława Tomasza Galla, broniona w 1988 na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego (promotor ks. prof. dr hab. Franciszek Stopniak). J.P. Lubański w czasie swojej pracy miał możliwość przeprowadzenia wywiadu z przyjacielem S. Galla hrabią Janem Zamoyskim, co pozwoliło wzbogacić pracę o opinię S. Galla nt. obrony Warszawy w 1939 roku.
Bogata działalność Stanisława Galla na różnych polach aktywności politycznej, wojskowej i społecznej spowodowała, że informacje o jego pracy pojawiają się w literaturze przedmiotu różnych zagadnień. Do najważniejszych publikacji, jakie trzeba wskazać w omówieniu posługi i życia Stanisława Galla należą, jeśli chodzi o działalność w strukturach duchowieństwa m.in. Biskupi ordynariusze Archidiecezji Warszawskiej 1794-2007, oprac. P. Nitecki, publikacja Krzysztofa Krasowskiego pt. Episkopat katolicki w II Rzeczypospolitej, myśl o ustroju państwa czy Historia Kościoła, red. L.J. Rogier, R. Aubert, M.D. Knowles, tomy ukazujące działalność Nuncjatury Apostolskiej w Polsce pod rządami Achillesa Rattiego.
Podobna sytuacja ma miejsce w związku z działalnością w strukturach duszpasterstwa wojskowego.
W publikacjach związanych z tym zagadnieniem twórca struktur duszpasterskich w pierwszych latach odzyskania niepodległości jest wielokrotnie wspominany. Szczątkowe informacje dotyczące posługi S. Galla spotkać możemy w licznych pamiętnikach osób z tamtego okresu oraz w opisach wydarzeń politycznych i społecznych, w jakich Stanisław Gall brał udział.
Obchodzona w 2019 roku setna rocznica powołania duszpasterstwa wojskowego, które tworzone było przez Stanisława Galla, 155 rocznica jego urodzenia obchodzona w 2020 i minioną 80 rocznica w 2022 roku śmierci wielkiego polskiego patrioty jest idealną okazją do przybliżenia pełnej posługi tego zapomnianego arcybiskupa warszawskiego. Piętno tragicznych dla narodu polskiego lat drugiej wojny światowej i walka prowadzona przez polskiego żołnierza na różnych frontach pod duszpasterską opieką ówczesnego biskupa polowego Józefa Gawliny przyćmiła rolę Stanisława Galla z okresu walk o niepodległość i suwerenność, kiedy to on stał na czele powstającego duszpasterstwa wojskowego. Pomimo tego, jego działalność w tej dziedzinie była obiektem zainteresowania badaczy. Zupełnie jednak białą kartą okazuje się rola, jaką odegrał arcybiskup w strukturach swojej macierzystej archidiecezji, w której pracował równolegle, nawet w okresie pełnienia funkcji biskupa polowego. Dlatego poniższa praca, będąca owocem kilku lat badań naukowych, nie tylko ukazuje wybrany aspekt działalności hierarchy kościelnego z okresu Drugiej Rzeczypospolitej, lecz stanowi dowód na wielorakie kierunki działalności takiej osoby, przedstawionej na tle burzliwych wydarzeń, które towarzyszyły narodowi polskiemu w latach ziemskiego życia Stanisława Galla.
W tym miejscu wypada również pochylić się nad kwestią ram chronologicznych publikacji. Cezurę początkową stanowi rok urodzenia przyszłego arcybiskupa warszawskiego tj. 1865, natomiast cenzurą końcową jest jego śmierć w okupowanej przez Niemców Warszawie w 1942 r. Aby zobrazować realia, w jakich przyszło żyć i pracować S. Gallowi, została w pracy przedstawiona ogólna sytuacja polityczno-społeczna z czasów jego życia.